مقدمه: ارتباط صوتی مورچه‌ها در قرآن و علم

در آیه‌ی ۱۸ سوره‌ی نمل، خداوند به تعامل هشداردهنده میان مورچه‌ها اشاره می‌کند:

"حَتَّى إِذَا أَتَوْا عَلَى وَادِ النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ يَا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لَا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمَانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ"

در این آیه، واژه‌ی «قَالَتْ» (که به معنای گفتن است) به‌کار رفته که نشان‌دهنده نوعی ارتباط گفتاری در میان مورچه‌ها است. این مسئله همواره توجه مفسران و دانشمندان را به خود جلب کرده و این پرسش را مطرح ساخته که آیا مورچه‌ها واقعاً می‌توانند با یکدیگر سخن بگویند؟

پژوهش‌های علمی نشان داده‌اند که مورچه‌ها از روش‌های متعددی برای برقراری ارتباط استفاده می‌کنند که معمولا در پنج دسته زیر طبقه بندی می شوند:

• پیام‌های شیمیایی (فرمون‌ها)
• ارتباط تماسی (از طریق شاخک‌ها)
• زبان بدن
• اشتراک غذا
• امواج صوتی و ارتعاشات مکانیکی

علیرغم اینکه پژوهش های علمی در همه زمینه ها جریان داشته، اما ارتباط صوتی به عنوان یکی از کم اهمیت ترین گزینه ها درنظر گرفته می شده است. این میان درنظر گرفته می شده تا اینکه در سال 2009 طی پژوهشی اعلام شد که شواهدی از تقلید صدای ملکه مورچه ها توسط لارو یک پروانه که به عنوان انگل در جامعه مورچه ها زندگی می کند، دیده شده است. اهمیت این موضوع از این جهت است که این لارو از طرف مورچه های کارگر مانند خانواده سلطنتی درنظرگرفته می شود و در اولویت تغذیه و مراقبت قرار دارد. به این ترتیب، انگل های صوتی بیشتر مورد توجه قرار گرفتند که کم کم نقش ارتباطات صوتی در جوامع مورچه ها را پررنگ تر میکرد.

یکی دیگر از مواردی که در ارتباطات صوتی مطرح می‌شود، بستر انتقالی است که توسط مورچه ها مورد استفاده قرار میگیرد. آیا مورچه ها می توانند صوت هوابرد را بشنوند یا فقط ارتعاشات را احساس می کنند؟ بر اساس حدیثی از امام رضا (ع) در تفسیر این آیه، به نقش صدا به‌عنوان عامل ارتباطی میان مورچه‌ها اشاره شده است. با این حال، برخی از دانشمندان تأکید دارند که مورچه‌ها قادر به دریافت اصوات هوابرد نیستند و احتمالاً این ارتباط بر پایه‌ی ارتعاشات منتقل‌شده از طریق بستر انجام می‌شود. این موضوع از مناقشات علمی بین پژوهشگران در این زمینه است.

پژوهش حاضر که بخشی از یک پژوهش کلان علمی است، به دنبال پاسخ به این پرسش بنیادین است: مورچه‌ها چگونه صدا تولید و دریافت می‌کنند و ارتباط صوتی آن‌ها چگونه عمل می‌کند؟